Nowogródek - Ukochane miejsce Adama Mickiewicza

Najazd Tatarów pod wodzą Kajdana, spustoszył gród z okolicą. Gdy rozbici przez Tatarów kniaziowie ruscy utracili swą władzę, Nowogródek opanował książę litewski Erdziwiłł. Odbudował on drewniany zamek i często w nim przebywał. Wielki książę litewski Mendog, doprowadził do zjednoczenia księstw litewskich. Podbił cała Ruś Czarną, a Nowogródek uczynił swą główną siedzibą i faktyczną stolicą Litwy. We 1252 roku na zamku nowogródzkim Mendog wraz ze swą żoną Martą przyjął chrzest w obrządku łacińskim. Rok później Mendog, koronował się na króla Litwy. Na pamiątkę panowania Mendoga, sąsiadujące z zamkiem wzgórze nazwano jego imieniem. Według legendy na tej górze pochowany został Mendog siedzący na złotym tronie, skąd dla wielce wrażliwego ucha, słychać jest ciche zawodzenie jego potępionej duszy. 
 
W czternastym wieku, Nowogródek został ponownie oblężony przez Krzyżaków pod wodzą pod wodzą Henryka von Plotzke, którzy spalili miasto lecz nie zdobyli zamku. Krzyżacy podczas odwrotu, po krwawej potyczce koło Krzywicz nad Niemnem, zdziesiątkowani powrócili na ziemie zakonne. Krzyżacy w 1391 roku, pod wodzą wielkiego mistrza Konrada von Wallenroda napadli gród i spalili miasto, nie zdobywając także zamku. W 1415 roku, na zamku odbył się synod biskupów prawosławnych, podczas którego wybrano metropolitę kijowskiego. Dnia 7 lutego 1422 roku, król Polski Władysław Jagiełło, poślubił w Nowogródku swą drugą żonę, Zofię Holszańską. W 1426 roku w Nowogródku, wielki książę Witold powracając ze zwycięskiej wyprawy na Psków i Nowogród rozdał bojarom i rycerstwu zdobyczne dary. Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu kolejne przywileje oraz uczynił dla miasta lokację. Od 8 września 1448 r. Nowogródek był miejscem obrad walnego sejmu litewskiego.
 
W 1504 roku, w Nowogródku odbywała się rada senatorów litewskich, związanych z Michałem Glińskim, marszałkiem nadwornym litewskim i starostą bielskim, skonfliktowanym z wojewodą trockim Zabrzezińskim. Nowogródek został stolicą województwa, obejmującego powiaty nowogródzki, wołkowyski, słonimski oraz księstwo Słuckie. Dnia 26 lipca 1511 roku, na sejmie w Brześciu Litewskim król Zygmunt Stary, nadał Nowogródkowi lokację na prawie magdeburskim.
 
W okresie silnego rozwoju reformacji, Nowogródek jest świadkiem publicznych debat katolików z arianami oraz kalwinami. Wraz z rozkwitem Nowogródka, budowano na jego terenie nowe kościoły i klasztory. W jednym z nich, Jan Rudomina, kasztelan nowogródzki wzniósł marmurowy pomnik dziewięciu towarzyszy broni poległych pod Chocimiem w 1621 roku.
 
Podczas wojen kozackich, oddziały Chmielnickiego i Tatarzy, często najeżdżali okolice Nowogródka. Zaczął się zatem powolny upadek miasta. Podczas Wojny Północnej nadciągnęły tu wojska szwedzkie, a później rosyjskie niszcząc miasto. Podczas wojny w obronie konstytucji 3 Maja, na początku czerwca 1792 roku, Nowogródek zaatakowała 33-tysięczna armia carska Michała Kreczetnikowa. W połowie czerwca 1792 roku po porażce pod Mirem wojska polsko-litewskie, dowodzone nieudolnie przez zdrajcę, księcia Ludwika Wirtemberskiego wycofały się przez Nowogródek do Grodna. Jako ostatni żołnierze Rzeczypospolitej opuścili Nowogródek z korpusu jazdy generała Bielaka, uprzednio bohatersko broniący przed Rosjanami przeprawy nad Niemnem pod Stołpcami. W 1795 roku Nowogródek został zagarnięty przez Rosję w III rozbiorze Rzeczypospolitej. Dnia 12 lutego 1799 roku, w farze nowogrodzkiej ksiądz Antoni Postlett ochrzcił Adama Bernarda syna Mikołaja i Barbary z Majewskich Mickiewiczów, urodzonego 24 grudnia 1798 roku w pobliskim Zaosiu (choć niektóre źródła jako miejsce urodzenia poety podawały sam Nowogródek). W bocznej kaplicy kościoła znajduje się do dzisiaj uwieczniony przez Mickiewicza w inwokacji „Pana Tadeusza" cudowny obraz Matki Bożej Nowogródzkiej.
 
Podczas I wojny światowej, dnia 22 września 1915 roku Nowogródek został zajęty przez oddziały 10 armii niemieckiej. Front rosyjsko-niemiecki przebiegał odtąd zaledwie 20 km na wschód od miasta, wzdłuż rzeki Serweczy. Niemcy zbudowali elektrownię oraz sieć kolejek wąskotorowych i linii telefonicznych. W całym powiecie zezwolono na założenie 14 polskich szkół. Dom Mickiewicza zajął niemiecki dowódca XVII Rezerwowego Korpusu Armijnego, generał piechoty Reinachard Boyadel.
 
Od połowy marca 1919 roku, w okolicach Nowogródka zaczęły się pojawiać się oddziały Wojska Polskiego. W dniu 18 kwietnia 1919 roku, o świcie żołnierze 2 Kowieńskiego Pułku strzelców majora Leona Łady-Zawistowskiego i dwa szwadrony 10 pułku ułanów zdobyli miasto. Front polsko-bolszewicki zatrzymał się na parę miesięcy wzdłuż linii dawnych okopów niemieckich nad rzekami Serwecz i Uszą. Rankiem 19 lipca 1920 roku, bolszewicy znów okupowali Nowogródek. Po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i operacji niemeńskiej, dnia 1 października 1920 roku wojska polskie znowu odzyskały miasto. Nowogródek został stolicą województwa, będąc najmniejszym miastem wojewódzkim II Rzeczypospolitej.

Ewa Michałowska Walkiewicz