"11 Września". Na zawsze

Rozmówca i rozmawiający byli tamtego dnia na Manhattanie. Strażak New York Fire Department Stanisław Trojanowski biorąc udział w akcji ratunkowej stał się bohaterem z World Trade Center. Redaktor Waldemar Piasecki był pierwszym polskim dziennikarzem, który przekazał relację z miejsca dramatu do Polski.

Zapis rozmowy ich obu niżej. [Redakcja]

- Jesteś najbardziej znanym Polakiem bezpośrednio związanym z atakiem na Nowy Jork 11 września 2001 roku. Bohaterem akcji ratunkowej, w której uczestniczyłeś jako strażak, honorowanym w Białym Domu, polskim Sejmie, Nagrodą Fryderyka TV Polonia za rozsławianie imienia Polski, opisywanym w amrykańskich książkach, pokazywanym w mediach. Jak z tym wszystkim żyjesz...
- Wiesz co? Jak by ci powiedzieć, żeby nikt się nie obraził... Mnie samego to nie obchodzi, ani nie zajmuje. Ja to robię dla chłopaków, którzy wtedy oddali życie. A ze straży pożarnej to jest 343 osoby. Dodaj do tego ich żony, dzieci, krewnych, znajomych. To jest wielka  rodzina. Ja w niej żyję i robię, co mogę dla niej. Nie dbam o siebie i ten cały szum dookoła mnie...

- W pierwszą rocznicę tragedii odmówił Pan prezydentowi RP i nie przyleciał, mimo imiennego zaproszenia na obchody  rocznicy tragedii w Polsce... Wielu Polaków było zaskoczonych...
- Ja nie miałem nic przeciw Kwaśniewskiemu... Ale w World Trade Center poległ mój dowódca, porucznik Glenn Wilkinson. Przez dziewięc godzin wyciągaliśmy jego ciało spod ruin. Rok później, 11 września, w naszej jednostce Engine 238 odsłanialiśmy tablicę ku jego pamięci. Gdzie miałem wtedy być? Z nim? Czy na salonach w Warszawie? Polskiego prezydenta i premiera spotykalem potem w „ground zero”, na miejscu gdzie było World Trade Center...

- Porozmawiajmy o relacjach z  innymi wielkimi tego świata. Co podarowałeś św. Janowi Pawłowi II?
- W prezencie imieninowym, na Świetego Karola, 3 listopada 2004 roku przekazałem Mu w darze swój hełm strażacki z 11 września 2001 roku.

Stanley Trojanowski z hełmem przekazanym jako wotum Janowi Pawłowi II. Foto: Waldemar Piasecki

Tabliczka pamiątkowa na hełmie ofiarowanym Ojcu Świętemu. Foto: Waldemar Piasecki

Papież Jan Paweł II otrzymuje hełm bojowy Stanleya Trojanowskiego. Foto: Archiwum

- Był on obiektem starań i zabiegów wielu jednostek muzealnych zarówno w Nowym Jorku, jak i w całych Stanach. Również dowództwo polskiej straży pożarnej zwracało się o przekazanie hełmu do muzeum pożarniczego w kraju. Wartość takiego precjozum na aukcji odpowiadała wtedy... autu. Dlaczego trafił w ręce papieża?
-  Dzieci się nawet trochę „burzyły”, że to pamiątka rodzinna, ale ja wiedziałem swoje. Nikomu innemu bym go nie oddał, tylko jemu... Ja uważałem, uważam, że Jan Paweł II był jednym z uczestników naszej akcji na WTC. Po drugie, był tym człowiekiem, który jak nikt potrafił zrozumieć cierpienie, poświęcenie bliźniego i sens ofiary życia. Po trzecie, skoro tak cierpiał, chciałem Mu, poprzez ten hełm, dodać otuchy i siły do zmagania z chorobą.

- Papież był wzruszony przyjmując ten dar serca i błogosławił mu...
- To była dla mnie najlepsza "zapłata" za cały 11 września... Będę o tym pamiętał zawsze.

- Jak zaczęła się dla ciebie tego dnia akcja?
- Przyszedłem do mojej jednostki Engine 238 na Greenpoincie na ranną zmianę od 9:00 rano. Byłem już o 8:10. W pokoju wypoczynkowym stale włączony jest telewizor na miejskim kanale infromacyjnym "New York 1". Napiłem się kawy i poszedłem do swojego wozu, za który odpowiadałem jako kierowca zrobić przegląd. Rutyna.

Nagle uslyszałdm krzyk kolegi z wypoczynkowego: "Szybko do mnie! Zobaczcie, co się dzieje!". Spojrzałem na zegarek. Była 8:52. Na ekranie pokazywali wieże World Trade Center w kłębach dymu. Komentarze były chaotyczne. Mówiono o uderzeniu jakiegoś samolotu i błędu w pilotażu. Kumple spojrzeli na mnie. Pomyśleli to samo, co ja: "Jedziemy!".

Tylko my w mieście mieliśmy wóz o pojemności 12 tysięcy litrów do gaszenia pianą, a jak się pali benzyna, to tylko piana wchodzi w grę. Centrum dowodzenia zadzwoniło o 9:05, jak mialem już wóz gotowy do wyjazdu. Porucznik Glenn Wilkinson dał komendę: „Do wozu”. Chłopaki wskoczyli. Do mnie powiedzial, abym wybrał trasę dojazdową, jaką uważam. Najkrócej byłoby normalnie przez Brooklyn Bridge, ale rozum podpowiadal Most Manhattański, bo wszystko pakowalo teraz na Brooklyński. Wyjąłem zza koszuli medalik, ucałowałem i przeżegnałem się. Z "firehouse’u" wyjeżdżałem na syrenie, światłach i ile fabryka dała...

Byliśmy w połowie mostu, jak radio podało o drugim uderzeniu w północną wieżę WTC. Zadzwoniła komórka. Z drugiej strony odezwał młodszy syn Michałek (miał wtedy 16 lat). Powiedzial mi: "Tato kocham cię. Wróć bezpiecznie". Zakręciły mi się łzy w oczach. Żeby nie myślał, że pękam, powiedziałem: "Wszystko pod kontrolą, kolego...". Oczywiście, nic nie było pod kontrolą...

- Co było potem?
- Wóz dotarł w rejon ulic Liberty i West, gdzie był punkt dowodzenia. Dookoła wszystko było zakorkowane wozami straży, policji i pogotowia. Wszyscy na siebie trąbili, krzyczeli, wyzywali najgrubszymi przekleństwami. O krok od rękoczynów. Porucznik Wilkinoson podjął decyzję: "Tlen na plecy. Po drugiej butli na zapas. Za mną!” Starym zwyczajem stanąłem przy drzwiach wozu i całowałem każdego wyskakującego. Tradycja. Znaczy, jak pocałowany, musi wrócić z akcji, żeby...
odcałować. Nie zdążyłem pocałować tylko porucznika. Już pędził przez ulicę więc głupio było gonić... Krzyknąłem tylko: "Kiss you, Glenn!" - żeby zadziałało i na niego. Musiałem zostać przy wozie.

- Jakie mieliście zadanie?
- Dotrzeć na 78 piętro WTC-1 i tam gasić. Załoga szła po schodach, mijając schodzących w dół pracowników. Ci krzyczeli, że to szaleństwo, że nas posyłają na śmierć. Chłopaki docierają. Wszystkie hydranty na piętrze nie działają. Szybami windowymi leje się płonąca benzyna. Biorą się do ewakuacji przerażonych ludzi.

Wyprowadzają całe piętro do hallu głównego. Wtedy coś wstrząsa budynkiem i następuje seria eksplozji. Lecą wszystkie szyby w hallu. Wybiegają na zewnątrz. Patrzą, a tu już nie ma WTC-2. Tylko góra dymiącego gruzu. Glenn liczy ludzi. Brakuje jednego. Pyta, kto go widział ostatni i gdzie. Pędzi z powrotem do budynku. Ostatni raz widzę go przy życiu...

- Co dalej?
- Kiedy kurz troche opadł, zaczynamy się liczyć. Nie ma tylko... Glenna Wilkinsona. Jest ten strażak, co go pobiegł szukać. Ciarki przeszły mi po plecach. Szybka decyzja: "Musimy go znaleźć!". Ruszyliśmy w kierunku West Street, tam gdzie pobiegł. Rzucamy się do przeszukiwania rumowiska.

Strażacy podawali wodę, ale hydranty padały jeden po drugim, bo ciśnienie słabło. Żywych się nie znajdowało.

Około 21:55 krzyk: "Chłopaki, znalazłem Glenna!" To woła jeden z kolegów. Jest jakieś 70 metrów od miejsca, gdzie był wieżowiec. Dokopał się do zwlok. Na plecach butla tlenowa. Odgarnął, żeby zobaczyć numer butli. Widzi pierwszą cyfrę „5”. Tak zaczyna się numeracja w naszej  jednostce. Potem: 2...3...8. Glenn.

Pognaliśmy po sprzęt. Podnośniki poduszkowe, rozpieracze hydrauliczne, piły tarczowe do cięcia metalu, młoty, kilofy... Tniemy kawałek rumowiska po kawałku.

Mówię: "My cię tu stary nie zostawimy. Jedziesz z nami..."

Tarcze pił palą się do białości, sypią iskry. O północy przychodzą z dowództwa, żeby nas odesłać na odpoczynek. Mówimy im spokojnie: "Tu jest nasz dowódca. Nie odejdziemy bez niego”. Uparł się jeden taki, że mamy zejść. Wtedy podobno chciałem mu przy...dolić toporkiem. Nie pamiętam... Pozwolili zostać. O siódmej rano wyciągamy Glenna. Połowa ciała spalona. Niesiemy go na ramionach w kierunku wozu. Służby medyczne odbierają nam zwłoki. Nie pozwalają nam odwieźć do kostnicy, jak chcieliśmy... Chcę pocałować Glenna, ale Bóg nie daje siły...

- Kiedy był pogrzeb?
- Pochowaliśmy swego dowódcę 17 września 2001 roku. Dwa dni wcześniej pochowany został kapelan straży pożarnej ks. Mychala Judge’a, uznanego oficjalnie za „ofiarę nr 1”. Zginął udzielając ostatniego namaszczenia umierającemu strażakowi, memu kumplowi Danny’emu Suhrowi. Po mojemu, to Danny był pierwszym poległym na ziemi. Wcześniej ginęli ludzie w wieżowcach, ale kto pierwszy nie da się ustalić. A tak, już naprawdę, to kapitanem pierwszego samolotu, który uderzył w wieżę, był John Ogonowski. Z powodzeniem możnaby uznać jego pierwszeństwo. Wracając do pogrzebów, tego dnia, co ks. Judge, odbył się też pogrzeb szefa nowojorskiej straży pożarnej Petera Ganciego, który poległ kierując akcją.

- Na ilu pogrzebach strażackich byłeś?
- Na stu siedemnastu...

- Czy jest ktoś, kto był więcej razy?
- Nie wiem. Rudolph Giuliani, legendarny burmistrz Nowego Jorku, był na ponad 160 strażackich pożegnaniach. Czasem nawet na trzech pochowkach dziennie. On jednak poruszał się opancerzoną limuzyną w obstawie, a ja starym wysłużonym vanem. Ale to nie była rywalizacja. To był mój święty obowiązek. Oni zginęli 11 września 2001 roku, ja wyszedlem z akcji na World Trade Center cało. Być może dlatego, że oni zginęli.

- Co się potem z tobą działo?
- Wiesz dobrze. Do marca 2002 roku byłem na chorobowym. Pogruchotane plecy, zmarnowane płuca, duszności, plucie krwią. Spotkania z psychologiem, żeby zwalczyć depresję, koszmary nocne. Poszedłem na aut. Emerytura w wieku 47 lat.

- A koledzy?
- Ponad 600 zapadło na różne choroby, z tego poand 50 na raka. Zmarło juz 64, klikunastu popełniło samobójstwa. Ponad  sto rodzin strażackich zostało rozbitych przez rozwody i separacje. Do psychiatrów i psychologów trafiło wiele osób... itd. Wielu żyło z dnia na dzień, piło, szukało ratunku w spotkaniach z kumplami. To druga strona medalu naszego bohaterstwa, którym politycy napychają sobie gęby do patriotycznych przemowień.

- Podczas akcji na World Trade Center oddało życie 343 nowojorskich strażaków. Jak wiadomo byli wśród nich Polacy. Jak wiadomo zwracał się Pan wielokrotnie i do wielu ważnych ludzi w Polsce o ich upamiętnienie. I co?
- Genralnie, g...no!  Poszło do ziemi co najmniej dwudziestu chłopaków polskiego pochodzenia. Z pamięci mogę wymienić: Josepha Grzelaka, Scotta Kopytko, Billa Krukowskiego, Allana Tarasiewicza, Michaela Warchalę, Stanleya Smagalę. Byli także nasi o typowo amerykańskich nazwiskach, jak taki choćby Dennis Crossa.

- Walczyłeś o ich pamięć?
- Mówiłem o nich, kiedy mnie zaprosili do Sejmu. Mówiłem, kiedy mnie przyjmowało dowództwo polskiej straży pożarnej. O konkretnym już nazwisku mówiłem komendantowi lubelskiej straży oraz lubelskim oficjelom z prezydentem Wasilewskim na czele, który przyjął mnie w Ratuszu. Chodziło mi o Stanleya (Staszka) Smagalę. Uważałem go za symbol, prosiłem, żeby mu dać w Lublinie ulicę. Olali to...

- Dlaczego on?
- Bo jego rodzina się wywodzi z tych stron, z Lubelskiego, ale nie tylko... Pięć tygodni po jego śmierci na świat przyszła jego córeczka... To było pierwsze z 52 dzieci, jakie urodziły się po śmierci swoich ojców 11 września 2001 roku. Wdowa po Staszku Dena, prócz wspólnie wybranego imienia: Alexa, dodała małej także - Faith czyli Wiara.

Miejsce Staszka przy stole w domu jest nakrywane do każdego posiłku. Tak jakby tylko wyszedł na służbę i zaraz miał wrócić. Na tym polega siła wiary, że nie odszedł na zawsze. Jest z nami. Ulica mogła ten fakt podkreślić i być pięknym dowodem solidarności. Ale Lublin pozostał głuchy.

- Bohaterowie 11 września mają swoje ulice poza Stanami?
- Oczywiście. W całej Europie zachodniej, w Japonii. Nawet na Ukrainie...

- A w Polsce?
- Polski jakoś to nie dotyczy... Tam się głównie gada o potrzebie pamięci.

- Co u ciebie po tylu latach od 11 Września, bohaterze? Co u rodziny?
- Jak mówisz mi „bohaterze”, to chętnie bym ci przy...dolił. Całe szczęście już kończymy tę rozmowę... Wiekszość czasu staram się spędzać w górach, gdzie mamy taki mały dom letni.  Dobre powietrze, mało ludzi, dużo zwięrząt.

- Podobno na ruinach towarzyszyły wam podczas akcji plakaty obrazu Matki Boskiej, nazwanej potem Madonną z World Trade Center, która wspomagała ratowników?
- Tak, to prawda. Nie wiadomo dokładnie jak się pojawiły, kto je porozwieszał. Wiele się o nich mówiło. Bez wątpienia były wtedy znakiem otuchy i nadziei, dla tych którzy byli wtedy w tym piekle... Jak później ustalono, były to reprodukcje obrazu „Our Lady of Universe” („Matki Bożej Wszechświata”), jaki był wystawiany w nowojorskiej siedzibie ONZ w roku Millenium, a którego autorką jest meksykańska artystka Jacqueline Ripstein, katoliczka żydowskiego pochodzenia.

Matka Boża Wszechświata, której wizerunek odnajdowano na ruinach World Trade Center. Foto: Archiwum

- Mam go na ścianie...
- Jak mówisz, że go masz, to ja powiem skąd... Dostałeś go od nas, od strażaków nowojorskich wraz ze strzępami flagi z wozu bojowego FDNY. Uważamy cię za "swojego człowieka", który też był tego dnia w rejonie Ground Zero. Który rozumie i pamięta. I nas strażaków i to, co się 11 Września działo.

- Rozumiem i pamiętam. A czym pamięć o TYM jest dla ciebie?
- Dwie sprawy. Po pierwsze, jak nawięcej opowiadaj o tym, co się wtedy zdarzyło. Wszędzie gdzie możesz. Ludzie muszą wiedzieć, jak było naprawdę. Bo ta prawda oficjalna i telewizyjna to często pic na wodę i propaganda. Drugie to taka zwykła, codzienna pamięć, a nie jakieś dęte mowy do kamer telwizyjnych i dziennikarzy. Proste czyny: zapal znicz na grobie kumpla, zadzwoń do żony i zapytaj czy nie potrzebuje pomocy, zabierz jego syna na mecz koszykówki czy bejsbola. Reszta jest w nas...

Waldemar Piasecki, NY