Democrazia diretta we Włoszech

Włoskie referenda

Najbardziej popularnym rodzajem referendum we Włoszech jest referendum abrogatywne (referendum abrogativo) czyli negujące istniejące prawo (ustawy). Ten instrument bezpośrednio-demokratyczny można porównać do funkcjonującego w Szwajcarii weta ludowego, znanego również pod nazwą referendum nieobowiązkowego (fakultatywnego).

W ramach włoskiego referendum abrogatywnego elektorat może spowodowac całkowite lub częściowe anulowanie istniejącej ustawy lub innego aktu prawnego w mocy ustawy.

Intencją wloskich konstytucjonalistów był charakter uzupełniający omawianego referendum, które ma uzupełniać i przede wszystkim kontrolować parlamentarny proces ustawodawczy.

Oczywiście nie wszystkie ustawy mogą być poddane pod tego rodzaju głosowanie powszechne. Wyjątkami są np. kwestie podatkowe, ustawy budżetowe, amnestia przestepców czy ratyfikacja umów międzynarodowych. 

Jak jednak dochodzi do referendum abrogatywnego we Włoszech?

Otóż, istnieją tutaj dwie możliwości. Pierwszą jest inicjatywa obywatelska. 500,000 obywateli uprawnionych do głosowania może zażądać przeprowadzenia referendum. Druga możliwość to inicjatywa 5 rad regionalnych (Włochy są podzielone na regiony), przy czym w każdej z tych rad inicjatywa musi zostać zatwierdzona absolutną wiekszością głosów.

Nastepnie trybunal kasacyjny sprawdza prawomocność referendum, a więc wymagane kwestie formalne i oczywiscie konieczna ilosc waznych podpisow.

Nastepnym etapem jest kontrola merytoryczna inicjatywy przez trybunal konstytucyjny.

Jaki cel ma ta kontrola? Do referendum nie moga zostac dopuszczone inicjatywy dotyczace wyzej wymienionych wyjatkow. Nie dopuszczone zostaja rowniez inicjatywy niejasno sformulowane lub dotyczace jednoczesnie roznych tematow i ustaw, jak tez inicjatywy, ktore nie precyzuja konkretnych zadan. Krotko mowiac, do referendum abrogatywnego dopuszczone sa jedynie te inicjatywy, w ramach ktorych pytania formulowane sa konkretnie, zwiezle, bez podtekstow, sa jasno sformulowane na zasadzie “czarne albo biale”.

Zgodnie z wloska tradycja, referenda przeprowadzane sa zawsze w niedziele, okolo 15 kwietnia i 15 czerwca.

Warunkiem wymaganym i koniecznym na anulowanie danej ustawy badz jej czesci jest uzyskanie w referendum wiekszosci glosow przy frenkwencji co najmniej 50% glosujacych.

I tu referedum wloskie przypomina niestety polska praktyke referendalna. Podobnie jak w Polsce, referendum jest wiec progowe, a jak wiadomo osiagniecie frakwencji 50% nie jest latwe i jest zaprzeczeniem demokracji. Na przyklad w Szwajcarii zadne progi frenkwencyjne w ramach referendum nie maja miejsca.

Drugim rodzajem glosowania ogolnokrajowego w republice wloskiej jest tzw. referendum zatwierdzajace (referendum confermativo), ktore dotyczy zmiany konstytucji i stanowi pewnego rodzaju kompromis miedzy suwerennoscia parlamentarna i obowiazkowym udzialem elektoratu w tej kwestii.

Zasadniczo parlament wloski moze dokonac zmiany konstytucji bez udzialu spoleczenstwa, przy czym potrzebne sa tutaj podwojne glosowania w obydwu izbach parlamentu.

Aby mogło dojść do zatwierdzenia projektu zmiany konstytucji, wymagana jest w drugim glosowaniu wiekszosc 2/3 glosow w obydwu izbach parlamentarnych.

Jeśli powyższe wymogi nie zostają spełniane, możliwe jest przeprowadzenie zatwierdzającego referendum w celu uprawomocnienia zmiany konstytucji. Referendum dochodzi do skutku na żądanie 1/5 parlamentarzystów jednej izby, pięciu rad regionalnych lub 500,000 obywateli uprawnionych do głosowania. W wypadku referendum zatwierdzającego nie istnieje – w przeciwienstwie do Polski – próg procentowy.

Koronnymi przykladami glosowan zatwierdzajacych byly referenda konstytucyjne z lat 2006 i 2016, ktore zostaly odrzucone.  

Trzecim rodzajem glosowania powszechnego we Wloszech jest referendum konsultacyjne (referendum consultativo). Ten instrument oddolno-demokratyczny stosowany jest na poziomie lokalnym, najczesciej w przypadku wewnetrznych zmian terytorialnych, np. utworzenia nowych regionow lub zmiany przynaleznosci gminy z jednej prowincji do innej.

Praktyka

Jak juz wspomnialem, praktyka referendalna we Wloszech funkcjonuje dopiero od lat 1970-tych. Wczesniej instrumenty demokracji bezposredniej byly w republice wloskiej stosowane jedynie sporadycznie i organizowane odgornie. 

Od momentu wprowadzenia referendum na poziomie ogolnokrajowym, Wlosi szli do urny prawie 70 razy. W tym kontekscie panstwo to uchodzi za jedno z nielicznych w Europie, w ktorym odwolanie sie do referendum jest stosunkowo czeste.

Moznaby wiec zadac pytanie: czy praktyka ta sprzyja rowojowi trojkata: panstwo-spoleczenstwo-gospodarka we Wloszech?

Tu trzeba zwrocic uwage na dwa zasadnicze aspekty.

Po pierwsze, jak wygladalby ow trojkat bez przeprowadzonych referendow? Byc moze polityka spoleczno-ekonomiczna w tym panstwie funkcjonowalaby (jeszcze) gorzej, niz mialo to miejsce w ostatnim polwieczu, gdyby nie istnial element kontrolny spoleczenstwa, jakim jest wlasnie instrument referendum. Poza tym, glosowania referendalne daja Wlochom poczucie udzialu we wspoldecydowaniu o losach kraju.

Po drugie, nie wolno przeceniac roli referendum i inicjatywy obywatelskiej we Wloszech. Generalnie, jedynie 23 referenda zostaly uznane za prawomocne (z czego ¼ zostala przeglosowana negatywnie). Co prawda, od 1974 roku siegano czesto po ten instrument demokratyczny, lecz prog procentowy wplywal negatywnie na jego efektywnosc. Az 40% wszystkich przeprowadzonych glosowan nie uzyskaly progu 50% frekwencji, mimo iz w niektorych przypadkach dana sprawa przeglosowana zostala wiekszoscia glosow siegajaca ponad 90%.

Polityka aktualnego rządu

Aktualny rząd włoski, wywodzący się z partii Ruchu Pięciu Gwiazd i Ligi zapowiedział radykalne zmiany na rzecz demokracji bezpośredniej. To ciekawe, że taka inicjatywa wychodzi właśnie od partii rządzących, a nie oddolnie, jak to ma miejsce we Francji (ruch żółtych kamizelek - przyp. autora) i może kiedyś będzie miało miejsce w Polsce. Ta inicjatywa odgórna dla oddolnej demokracji jest niewątpliwie ewenementem w skali światowej.

Plan poszerzenia zakresu stosowania instrumentów bezpośrednio-demokratycznych przez aktualny rząd włoski można streścić w czterech punktach:

• Planuje się usakcjonowanie prawne inicjatywy obywatelskiej, a więc instrumentu inicjujacego ustawy – oddolnie, przez obywateli i na wzor szwajcarski.
• Próg procentowy w wypadku referendum abrogatywnego ma byc zniesiony – bylby to duzy krok w kierunku rzeczywistej demokracji oddolnej.
• Abstrahujac od instrumentu referendum, rzad zobowiazuje sie, ze wszelkie inicjatywy obywatelskie winny byc rozpatrywane rowniez konsekwentnie w parlamencie.
• Zostanie utworzone nowe ministerstwo ds demokracji bezposredniej. To juz moze lekka przesada wloskiej biurokracji, ale zycie pokaze, czy ta instytucja sprawdzi sie w praktyce.

Dążenie koalicji rzadowej Pieciu Gwiazd i Ligi, aby we Wloszech stworzyc system komplementarny (parlamentorno-bezposredni), jest niewatpliwie – oprocz Szwajcarii i ksiestwa Liechtenstein - ewenementem w skali europejskiej i swiatowej. Czy ten eksperyment dojdzie do skutku i bedzie funkcjonowac?

Wszystko zależy od tego czy aktualny rzad utrzyma sie tak dlugo przy wladzy, aby przeprowadzic konieczne reformy i zmiany konstytucyjne.

Oczywiście europejskie supermocarstwo (UE) patrzy podejrzliwie i niechetnie na poczynania wloskiego rzadu. Demokracja oddolna w panstwie zalozycielskim europejskiej integracji? To przeciez stawia pod znakiem zapytania supremacje parlamentorno-elitarnej tradycji w Europie po II wojnie swiatowej.

Jak widać jednak, Wlosi nie maja kompleksow i obaw. Nie uwazaja tez, ze lud jest zbyt „glupi“, aby podejmowac wiazace decyzje panstwowe. Zobaczymy, co przyszlosc pokaze. Niemniej jednak juz teraz widzimy, ze demokracja bezposrednia w Europie to nie wylaczny przywilej Szwajcarii, albo – jak niektorzy uwazaja – eksperyment mozliwy do wprowadzenia jedynie w malych panstwach.

Włosi potrafią, Francuzi próbują, a gdzie są Polacy?